275 lat temu, dokładnie 8 sierpnia 1747 roku w Warszawie dokonano uroczystego otwarcia pierwszej w Polsce biblioteki publicznej, która jednocześnie miała charakter książnicy narodowej.
Biblioteka była dziełem braci Załuskich – Andrzeja Stanisława Kostki oraz Józefa Andrzeja.
Dzięki braciom Załuskim i ich zamiłowaniu do zbierania ksiąg, zgromadzono pokaźny księgozbiór, który był wzbogacony również o rękopisy, ryciny i oleje. Na tamte czasy zbiory były ogromne. Liczyły prawie 400 tysięcy tomów, 20 tysięcy manuskryptów i prawie 40 tysięcy rycin i innych zabytków muzealnych. Wśród nich były fragmenty archiwów Sobieskich i Żółkiewskich, korespondencja Jagiellonów i Wazów, zbiory listów Chodkiewiczów i Sapiehów, rękopisy dzieł Orzechowskiego, Stryjkowskiego i Sarnickiego, a nawet obserwatorium astronomiczne.
Całość zbiorów umieszczono w pałacu Daniłowiczowskim. Zajmowały one 29 sal, z których najobszerniejszą, była urządzona z przepychem, sala biblioteczna.
Biblioteka Załuskich, była jedną z największych bibliotek świata drugiej połowy XVIII wieku. Jako jedna z pierwszych w Europie starała się realizować zadania biblioteki narodowej gromadząc, katalogując i udostępniając możliwie pełny zasób narodowego piśmiennictwa. Początkowo zbiory udostępniano wypożyczając je. Niestety z powodu wielu strat wprowadzono korzystanie z nich jedynie na miejscu. Biblioteka była otwarta dwa dni w tygodniu. Korzystanie z biblioteki było bezpłatne. Początkowo do domu wypożyczano książkę z kaucją 10 dukatów, a za kradzież książki użytkownik nie miał dalszego wstępu do biblioteki i był uznawany za świętokradcę. W regulaminie był także zapis, że przed rozpoczęciem czytania należało odmówić Zdrowaś Maria w intencji fundatorów biblioteki, a po ich śmierci psalm De Profundis.
W myśl założeń Załuskich biblioteka pełniła funkcję ośrodka życia naukowego i literackiego.
Niestety po upadku Insurekcji Kościuszkowskiej, na rozkaz carycy Katarzyny II zbiory zostały zrabowane przez Rosjan i wywiezione do Petersburga. Część z nich zaginęła podczas transportu. Pozostałe stały się zrębem Cesarskiej Biblioteki Publicznej. Dopiero na mocy traktatu ryskiego strona rosyjska zobowiązała się do zwrotu zagrabionych dzieł. Do Polski wróciło jednak niewiele dzieł sztuki i niewielka część księgozbioru, których los również nie oszczędził. Kolejny najeźdźca – wojska niemieckie – w 1944 roku dokonały spalenia odzyskanych ksiąg.
Biblioteka Załuskich była czołową instytucją życia umysłowego Rzeczypospolitej lat 1747-1767 oraz reprezentantem polskiej kultury w świecie.
Z chwilą śmierci Jana Andrzeja Załuskiego znaczenie Biblioteki znacznie się zmniejszyło. Jednak pamięć o niej stała się przyczynkiem do ratowania i utrwalania polskiego dorobku kulturalnego i inspiracją do powołania Biblioteki Ossolińskich.
Kontynuacją Biblioteki Załuskich jest dzisiaj Biblioteka Narodowa.
Autor: Katarzyna Hass – Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Nakle nad Notecią
