Koncentracja uwagi to skupienie się na określonej czynności, którą się wykonuje, na własnej myśli, sytuacji, przedmiocie, który się obserwuje, zjawisku. Jest ona potrzebna we wszystkich działaniach, które podejmujemy. Trudności z koncentracją uwagi powodują, że efekty naszych działań w różnych obszarach nie są takie, jakich oczekujemy, a dzieci często miewają kłopoty w szkole.
Uwaga dziecka rozwija się od przypadkowości do intencjonalności, co oznacza, że dopiero w toku naszego rozwoju nabywamy zdolności do w pełni świadomego kierowania uwagą i utrzymywania jej na wybranym elemencie otoczenia. Dla wczesnego dzieciństwa charakterystyczna jest uwaga mimowolna. Jest ona wyzwalana i podtrzymywana poprzez siłę bodźca (np. głośny dźwięk, kolorowy obraz) lub atrakcyjność przedmiotów i zjawisk w otoczeniu, jak nowa, ciekawa zabawka. Z czasem (od ok. 3 roku życia) zaczyna rozwijać się uwaga dowolna, która kształtuje się przez cały okres przedszkolny i młodszy wiek szkolny.
Uwaga dowolna jest uruchamiana poprzez celowe, świadome skupienie jej na danym obiekcie. Tak więc w tym momencie to dziecko decyduje, na co skieruje swoją uwagę. Dzięki rozwojowi tej uwagi dziecko potrafi skupić się i zapamiętać ważne informacje, szczegóły w sposób bardziej świadomy. To dzięki niej dziecko może sterować swoim myśleniem i działaniem, jest w stanie wysłuchać polecenia i wykonać zadanie nawet takie, które nie jest dla niego atrakcyjne. Ten rodzaj uwagi wymaga jednak od dziecka wysiłku i skoncentrowania się na wybranym przedmiocie, zagadnieniu i dlatego im młodsze dzieci, tym szybciej odczuwają zmęczenie po wykonaniu powierzonego im zadania wymagającego pracy umysłowej.
Wraz z rozwojem układu nerwowego dziecka stopniowo wydłuża się czas skupienia jego uwagi. Dzieci od 1 do 3 roku życia potrafią skupić się na zabawie ok. 5 –15 minut, natomiast ich koncentracja na wykonaniu przydzielonego im zadania czasem może trwać tylko 1 minutę. Dzieci w tym wieku będą więc potrzebowały wsparcia i kierowania ich uwagą. Osoba dorosła będzie musiała przypominać o tym, jakie było zadanie i wskazywać kolejność czynności. 3 i 4 latki z kolei potrafią bawić się już ok. 20 minut, a podczas zajęć przedszkolnych ich uwaga utrzymuje się ok. 10 minut. Młodsze przedszkolaki wciąż nie najlepiej reagują na nadmiar bodźców. Zbyt dużo i zbyt silne bodźce mogą powodować zmęczenie i drażliwość. Dlatego też korzystne jest ograniczanie bodźców w ich otoczeniu, np. odpowiednie organizowanie zabawek w ich otoczeniu, by w jednym momencie nie było ich zbyt dużo przy dziecku, wyłączenie odbiorników, jak telewizor, radio podczas zabawy itp. Dzieci w ostatniej grupie przedszkolnej (5-6 lat) potrafią bawić się w skupieniu aż 40 minut, a przez około 20 minut skupiać się nad powierzonym im zadaniem. W okresie szkolnym czas koncentracji uwagi na pracy stopniowo się wydłuża, ale nadal w pierwszych klasach szkoły podstawowej dzieci mogą czuć zmęczenie po 15-20 minut zajęć. Dlatego dobrym pomysłem są ćwiczenia śródlekcyjne. Dzieci w kl. III są w stanie skupić uwagę dowolną już nawet na 60 minut bez przerwy, jeśli oczywiście są zainteresowane danym zajęciem. Należy uwzględnić jednak fakt, że każde dziecko jest indywidualnością, dlatego też u poszczególnych dzieci można obserwować różnice w długości czasu skupienia uwagi i podatności na czynniki rozpraszające uwagę.
Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi skupiają się najczęściej na nowym, najsilniejszym lub najciekawszym dla nich bodźcu. Dlatego też niezwykle łatwo rozpraszają się i nie doprowadzają rozpoczętych zadań do końca, zwłaszcza jeśli nie są one atrakcyjne. Wcale też nie muszą to być wyjątkowo silne bodźce rozpraszające, czasem rozkojarzą się nawet pod wpływem jakiejś własnej myśli, czyjejś drobnej uwagi. Ponadto te dzieci nie potrafią z dochodzących do nich bodźców wybrać najważniejszego. Śpiew ptaków za oknem, przejeżdżający samochód jest często tak samo ważny, jak pisanie czy czytanie. Warto jednak podkreślić, że trudności z koncentracją uwagi mogą być mniej widoczne w sytuacjach, w których dziecko jest bardzo zainteresowane zadaniem lub mocno zmotywowane do jego wykonania. Czasem dziecko nie potrafi skupić się na tym, co dla niego jest nudne lub nieważne, a jednocześnie ma ogromne kłopoty z oderwaniem się od czynności sprawiających mu przyjemność, jak na przykład gry komputerowej czy bajki. Jest to związane ze specyfiką funkcjonowania naszego mózgu, w którym funkcjonują dwa układy – działania i hamowania. Układ działania włącza się, gdy robimy coś przyjemnego i nie chcemy tego przerywać, np. dobrej zabawy. Natomiast układ hamowania jest potrzebny, by dokończyć nudne zadania, zmusić się do wykonania monotonnej lub nudnej czynności. Należy wobec tego pamiętać, by nie karać dziecko, które ma trudności z koncentracją uwagi, bo to nie jest od niego zależne, ale by pomóc mu poprzez właściwą organizację pracy.
Korzystne mogą być więc takie działania, jak:
- Gdy dziecko rozprasza się podczas nauki – zrobienie krótkiej przerwy przeznaczonej na ciekawą, ale niezbyt angażującą aktywność ruchową, np. kilka prostych ćwiczeń ruchowych lub obiegnięcie stołu.
- Dawanie dziecku jednego polecenia na raz. Jeżeli chcemy, by dziecko zrobiło kilka rzeczy, wydajemy kolejne polecenia po wykonaniu poprzedniego i małej pochwale („Pokolorowałaś obrazek zgodnie ze wzorem. Teraz wytnij go.”). Możemy także zrobić dziecku krótką listę rzeczy o zrobienia (1. pokoloruj obrazek, 2. spakuj rzeczy do piórnika, 3. odłóż książki na półkę).
- Mówienie krótko i konkretnie, co dziecko ma zrobić. Im dłuższa jest „przemowa” rodzica, tym mniej z tego zapamięta dziecko i oczywiście- mniej zrobi.
- Upewnianie się, czy dziecko nas usłyszało i zapamiętało polecenie („Włóż klocki do pudełka, a lalki na półkę. A teraz mała powtórka: Co masz zrobić?”).
- Gdy dziecko zajmuje się czymś innym przywołujemy uwagę w sposób pozytywny, zamiast mówić, żeby dziecko czegoś nie robiło, lepiej jest powiedzieć, co ma zrobić, np. zamiast: „Nie patrz w okno”, lepiej jest powiedzieć „Spójrz do książki”.
- Usuniecie z miejsca pracy wszelkich elementów rozpraszających uwagę, np. zabawek, elementów ozdabiających, np. wazonu z kwiatami itp.
- Konieczne jest wyłączenie odbiorników, jak radio, telewizor, telefon. (pomimo zapewnień dziecka, że mu to nie przeszkadza w nauce).
- W czasie słuchania można pozwolić dziecku bawić się plasteliną, czymś do ugniatania.
- Zaakceptowanie podczas pracy wiercenia się- pod warunkiem, że dziecko pracuje.
- Wywieszanie „przypominajek” graficznych w najbliższym otoczeniu dziecka, które przypomną dziecku o obowiązku, np. można wywiesić schemat plecaka i rzeczy, które powinny się tam znaleźć, co ułatwi dziecku samodzielne pakowanie się do szkoły lub schemat sprzątania pokoju.
Jedną z przyczyn, które powodują brak koncentracji, jest niepewność, dlatego dla podniesienia jakości koncentracji tak ważna jest właściwa motywacja do wszelkiego działania i wiara we własne możliwości. W przypadku nauki szkolnej warto tłumaczyć dziecku po co uczy się, do czego może wykorzystać zdobyte w szkole wiedzę i umiejętności. Gdy zaś dziecko zwątpi w możliwości osiągnięcia sukcesu i nauczenia się wymaganego materiału, można odwoływać się do jego wcześniejszych sukcesów Jedną z najbardziej istotnych dla właściwej koncentracji rzeczy jest stopień rozumienia uczonego materiału. Starajmy się więc wyjaśniać wszelkie występujące w tym zakresie wątpliwości.
Eliminujmy wszystkie czynniki, które mogą odwracać uwagę od wykonywanej pracy czy nauki, dbajmy o:
– właściwe oświetlenie,
– optymalną temperaturę, przewietrzone pomieszczenie,
– ciszę (ale nie może być absolutna),
– ustalony czas pracy (np. praca wg planu dnia, planu zajęć),
– odpowiedni klimat miejsca, w którym się przebywa, właściwą ilość i jakość dekoracji,
– ograniczoną ilość czasu przebywania w sieci, przy grach komputerowych, telefonach komórkowych.
Ćwiczenia wspomagające koncentrację uwagi
- Zaczynamy zabawę tekstem: Jedziemy na wycieczkę i zabieramy…
wymyślamy i wymieniamy na zmianę z dzieckiem rzeczy, jakie zabieramy na wycieczkę, powtarzając przy tym te wcześniej wymienione. Inna formą zabawy będzie wymienianie rzeczy do kupienia w sklepie: „idziemy na zakupy i musimy kupić…”. W tym przypadku wymyślamy i wymieniamy na zmianę z dzieckiem produkty spożywcze, które są nam potrzebne, powtarzając przy tym już wcześniej wymienione.
- Zmiana. Rozkładamy na tkaninie lub arkuszu papieru zestaw złożony z różnych
przedmiotów, np.: 3 ołówki, 4 klocki, 2 mini maskotki. Prosimy, aby dziecko przyjrzało się i zapamiętało przedmioty oraz gdzie są umieszczone ( z prawej strony, z tyłu, z boku….). Podczas, gdy dziecko odwraca się plecami dokonujemy zmiany w ustawieniu elementów. Następnie dziecko zgłasza zauważone zmiany.
- Pytania do obrazka. Dziecko ogląda obrazek, prosty schemat przez początkowo kilkadziesiąt, potem kilkanaście sekund, a następnie obrazek jest chowany. Dziecko odpowiada na pytania dotyczące szczegółów umieszczonych na obrazku, np. czy na drzewie było gniazdo ptaków? W miarę treningu może wzrastać stopień złożoności obrazu graficznego prezentowanego dziecku.
- Porównywanie dwóch różniących się szczegółami obrazków.
- Rozpoznawanie podanych figur/obrazków w plątaninie linii
- Nie tylko ich rozwiązywanie, ale także samodzielne rysowanie.
- Rozpoznawanie odgłosów z otoczenia dziecko rozpoznaje przy zamkniętych oczach lub w ciemności dźwięki płynące z otoczenia: z domu, z lasu, z łąki itp.
- Odczytywanie rysowanych znaków na plecach. Dorosła osoba rysuje palcem na plecach dziecka proste figury, znaki itp. Dziecko ma za zadanie zgadnąć, co dorosły narysował.
- Rodzic bawi się z dzieckiem w lustro. Siadają naprzeciwko siebie. Jedna z osób pokazuje jakieś ruchy, gesty, miny, a druga stara się być jej lustrem i powtarzać te czynności. Im starsze dziecko tym bardziej złożone układy ruchów możemy przedstawiać, a dziecko ma zapamiętać nie tylko rodzaj ruchu, ale i ich kolejność. Ruchy pokazujemy sobie w parze naprzemiennie: raz rodzic, raz dziecko.
- Pająk. Dziecko siada z zawiązanymi oczami na podłodze i udaje pająka. Wokół rzucamy na podłogę kapsle. Dziecko, wsłuchując się w dźwięki, ma zgadnąć, z której strony zdobycz wpadła mu w sieci. Następnie po omacku szuka swojej zdobyczy.
- Kreatywne bazgroły. Potrzebujemy kartkę papieru i coś do pisania. Dziecko bierze w obie ręce długopis/kredkę/ołówek i rysuje na kartce równocześnie obiema rękami w lustrzanym odbiciu np. słońce, kwiatek, samochodzik, lokomotywę, choinkę, sprężynkę. Starsze dzieci mogą napisać swoje imię, nazwisko, bieżącą datę.
- Kolorowanie mandali.
- Zabawa z kręglami. Na podłodze stawiamy kręgiel, a dziecko ma je dotknąć wybranymi częściami ciała tak, by się nie przewrócił, np. łokciem, kolanem, stopą, nosem, policzkiem itp.
- Chodzenie po linie. Dziecko idzie po położonej na podłodze wstążce, stawiając stopy od pięty do palców. Od czasu do czasu dorosły podkłada dziecku pod nogi, na niewielkiej wysokości patyk, nad którym dziecko musi przejść, nie spadając z liny.
- Worek. Dziecko za pomocą dłoni, zanurzonej w worku ma rozpoznać przedmioty tam umieszczone.
- Spacer z pieskiem. Dziecko otrzymuje piłeczkę i kijek. Kijek ma symbolizować smycz, a piłeczka pieska. Dziecko popychając piłeczkę kijkiem ma dojść do wybranego punktu w pokoju tak, by piłka nie uciekła.
- Zabawy związane układaniem puzzli, gry typu memory.
- Zabawy związane z rysowaniem: łączenie punktów, kalkowanie.
- Rodzic wymyśla znaki zastępujące litery w alfabecie, a następnie pisze za pomocą opracowanego szyfru wiadomość dla dziecka. Zadanie polega na odszyfrowaniu wiadomości, np.$*$, gdzie, np. A- $, L-*. Im starsze jest nasze dziecko, tym dłuższy tekst możemy zaszyfrować.
- Fabryka dźwięków. Należy przygotować pomoce, które posłużą do wydawania
dźwięków, np.: dzwonek, papier do darcia, butelka z wodą do przelewania, drewniana kulka do toczenia. Dziecko siedzi odwrócone plecami i słucha dźwięków, stara się zapamiętać , co usłyszało. Następnie sprawdzamy czy poprawnie rozpoznało odgłosy.
- Mucha – Rysujemy kwadrat składający się z 9 pól. Mucha będzie rozpoczynała podróż ze środkowego kwadratu. Mówimy powoli gdzie kieruje się mucha, a zadaniem dziecka jest śledzenie jej ruchu w polach kwadratu i zareagowanie kiedy, wyjdzie poza jego granice. Przykładowa trasa muchy może wyglądać następująco : mucha idzie w lewo…, mucha idzie w prawo …, mucha idzie w górę… Dziecko ma za zadanie wzrokiem określać ruch muchy (nie przekładając żadnego rzeczywistego przedmiotu na polu) i dać rodzicowi sygnał, kiedy „mucha” wyjdzie poza pole (oczywiście rodzic musi tak prowadzić „muchę”, by w którymś momencie rzeczywiście znalazła się poza narysowanym polem). Jeżeli poruszanie się po polu 3×3 jest łatwe, można podnieść poprzeczkę wykonując ćwiczenie na kwadracie 4×4. Wtedy mucha zaczyna swoją podróż od dowolnego miejsca. Im dłuższa trasa muchy, tym dłuższy czas koncentracji, a więc i trudniejsze ćwiczenie.
- Odnajdywanie błędów w tekście. Może to być tekst, wcześniej przygotowany przez rodzica, w którym pojawi się jakiś dodatkowy znak np. *,#,%. Zadanie będzie jednak o wiele trudniejsze, jeśli pojawi się dodatkowa litera lub litery zostaną zamienione miejscami.
- Ubrania. Niech dziecko usiądzie z mamą, tatą, babcią lub ciocią – plecami do siebie. Teraz dziecko opisuje jak najdokładniej, jak jest ubrana osoba za jego plecami. Potem sprawdźmy rezultaty.
- Wszelkie matematyczno – logiczne łamigłówki, sudoku oraz gry typu bierki, szachy, warcaby, jenga, memory itd.
- Złodziej. Rozkładamy przed dzieckiem, w jednej linii, kilka przedmiotów. Dajemy mu chwilkę na dokładne przyjrzenie się kolejności ich ułożenia. Teraz zasłaniamy dziecku oczy, a następnie zabieramy jeden z przedmiotów. Zadaniem dziecka będzie odgadnąć, który przedmiot został zabrany. Można również zmienić kolejność przedmiotów ( zaczynamy od 3-4 stopniowo zwiększając ich ilość )
- Detektyw. Rodzic czyta opowiadanie lub bajkę, a zadaniem dziecka jest zareagowanie na wybrane słowo np. „pies” – dziecko podnosi rękę, „dom” – dziecko klaszcze itd.
- Automatyczny pilot -Dziecko z zawiązanymi oczami ma za zadanie przejście przez swój pokój, omijając różne przeszkody, kierując się jedynie wskazówkami rodzica. Ćwiczenie oprócz kształtowania umiejętności koncentracji uwagi rozwija także orientację w przestrzeni, utrwala schemat własnego ciała i znajomość stron prawo-lewo.
- Dyrygent – nazywamy szybko i wskazujemy na sobie części ciała, a dzieci mają je wskazać na sobie. Dla zmylenia co jakiś czas wskazujemy część ciała inną niż wymieniamy – zadaniem dziecka jest wskazywać prawidłowo na podstawie usłyszanej instrukcji słownej.
- Ćwiczenia koncentracji uwagi poprzez wizualizację (dla starszych dzieci):
Tablica
Usiądź jak najwygodniej i zamknij oczy.* Oddychasz spokojnie, wolno, regularnie. *** Widzisz przed sobą czarna tablicę, taką, jak w szkole.** Na tej tablicy piszesz cyfrę 5;*bardzo wyraźnie widzisz, jak twoja ręka pisze cyfrę 5.* Przed 5 umieszczasz cyfrę 2 .* Teraz widzisz wyraźnie liczbę 25. * Teraz zacznę dodawać kolejno cyfry, a ty będziesz je pamiętać, tak po prostu, dzięki koncentracji. *** Mamy więc 5, na lewo od 5 umieściliśmy 2. * Na prawo umieścimy 6. * przed 2 piszemy 3. * Przed 3 jest 7. Na końcu liczby po 6 stawiamy 0. * Zapamiętaj te liczbę dokładnie, bardzo głęboko zachowaj w pamięci.** Wykonaj głęboki wdech i otwórz oczy. Czujesz się dobrze, wypoczęty i doskonale pamiętasz cyfrę. * Otwórz oczy i sprawdź, czy jest ona prawidłowa. Powinno być 732 560. * Brawo!
Uwaga!! Ćwiczenie można powtarzać, również z innymi cyframi, mniejszą lub większą ilością cyfr w zależności od możliwości dziecka.
Zegar
Usiądź jak najwygodniej i gdy zechcesz, zamknij oczy. * Oczami wyobraźni zobacz zegar z dużym sekundnikiem, wyraźnym i posuwającym się ruchem skokowym. **
Bardzo wyraźnie widzisz tarczę. *
Sekundnik jest jeszcze nieruchomy, ustawiony pionowo, gotowy do startu. Gdy powiem HOP! Ruszy i będziesz spokojnie śledzić jego ruch, sekunda po sekundzie. *
Uwaga! HOP!
Sekundnik posuwa się, widzisz dokładnie, jak porusza się swoim skokowym ruchem. Twój umysł widzi tylko to.*
Bardzo dobrze.
Teraz słyszysz tik-tak zegara w tym samym rytmie. *
Nic nie może cię rozproszyć, widzisz tylko to. *
Jesteś doskonale skupiony. ***Wykonuj to ćwiczenie przez minutę, a w ciągu następnych dni coraz dłużej*
Jesteś doskonale skupiony..
Teraz możesz otworzyć oczy i wrócić do swoich zajęć.
Uwaga- gwiazdka pokazuje tempo wypowiadania sugestii. Jedna gwiazdka odpowiada czasowi potrzebnemu na wykonanie pełnego cyklu oddechowego: wdech-wydech. W przypadku tych ćwiczeń warto uprzedzić dziecko, że zdarza się, że czasem pojawiają się u ćwiczących dzieci rozpraszające myśli, nie związane z ćwiczeniem. Ważne jest, by nie przerywać zbyt szybko ćwiczenia, ale spokojnie powrócić do przerwanej wizualizacji.
Życzę miłej zabawy
Aneta Buras-Walentowska, psycholog Powiatowej Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej w Nakle nad Notecią
zdjęcie ilustracyjne
